1. Hukuki Yapı
Belediyelerin teşkilat ve görevlerine
ilişkin temel yasa, 03.07.2005 tarih ve 5393 sayılı Belediye Kanunudur. Bu
Kanun, 13/7/2005 tarih ve 25874 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Bu
Kanunla beraber belediye yönetimleri idari ve mali özerkliğe sahip birer kamu
tüzel kişiliğine dönüşmüştür.
2. Belediyenin Görev
ve Sorumlulukları
Belediye tüzel kişiliğinin kendinden
beklenen hizmetleri yerine getirebilmesi için belli görev ve yetkilerle
donatılmış olması önemlidir. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununu bir
yana bırakarak münhasıran, 5393 sayılı Belediye Kanununu esas alarak,
belediyelerin temel görevlerini öncelikle hatırlatmakta yarar görüyoruz. Çünkü,
Büyükşehir Belediye Kanununda özellikle düzenlenmeyen bütün alanlarda 5393
sayılı Belediye Kanununda yer alan düzenlemeler büyükşehir belediyeleri ve
büyükşehir dahilinde yer alan ilçe ve ilk kademe belediyeleri için de
geçerlidir.
Bilindiği gibi, 5393 sayılı Kanun,
belediyelerin yetki, görev ve sorumlulukları ile belediye idarelerine tanınan
imtiyazlar konusunda kapsamlı bir düzenleme getirmiştir. Kanunun 14 üncü
maddesinde “Belediyenin görev ve sorumlulukları”başlığı altında şu
hüküm yer almaktadır:
“Belediye, mahallî müşterek nitelikte
olmak şartıyla;
1. İmar, su ve kanalizasyon,
ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrafî ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre
sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve
ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil
alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal
hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin
geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır. Büyükşehir belediyeleri ile
nüfusu 50.000’i geçen belediyeler, kadınlar ve çocuklar için koruma evleri
açar.
2. Okul öncesi
eğitim kurumları açabilir; Devlete ait her derecedeki okul binalarının inşaatı
ile bakım ve onarımını yapabilir veya yaptırabilir, her türlü araç, gereç ve
malzeme ihtiyaçlarını karşılayabilir; sağlıkla ilgili her türlü tesisi açabilir
ve işletebilir; kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî dokunun ve kent tarihi
bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlayabilir; bu
amaçla bakım ve onarımını yapabilir, korunması mümkün olmayanları aslına uygun
olarak yeniden inşa edebilir. Gerektiğinde, öğrencilere, amatör spor
kulüplerine malzeme verir ve gerekli desteği sağlar, her türlü amatör spor
karşılaşmaları düzenler, yurt içi ve yurt dışı müsabakalarda üstün başarı
gösteren veya derece alan sporculara belediye meclisi kararıyla ödül verebilir.
Gıda bankacılığı yapabilir.
Belediye, kanunlarla başka bir kamu
kurum ve kuruluşuna verilmeyen mahallî müşterek nitelikteki diğer görev ve
hizmetleri de yapar veya yaptırır.
Hizmetlerin yerine getirilmesinde
öncelik sırası, belediyenin malî durumu ve hizmetin ivediliği dikkate alınarak
belirlenir.
Belediye hizmetleri, vatandaşlara en
yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulur. Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı,
düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır.
Belediyenin görev, sorumluluk ve yetki
alanı belediye sınırlarını kapsar.
Belediye meclisinin kararı ile mücavir
alanlara da belediye hizmetleri götürülebilir.
4562 sayılı Organize Sanayi Bölgeleri
Kanunu hükümleri saklıdır”.
Maddenin birinci fıkrasında vurgulanan
mahalli ve müşterek nitelik Belediye Kanununun ve belediye idaresinin ayırt
edici önemli bir özelliği olup, görevlerin yerine getirilmesinde gözetilecek
önemli bir kriterdir.
Bu arada şunu da ilave edelim; “okul
öncesi eğitim kurumları açılması” ve “Belediye, kanunlarla başka bir kamu kurum
ve kuruluşuna verilmeyen mahallî müşterek nitelikteki diğer görev ve hizmetleri
de yapar veya yaptırır”. İbaresi Anayasa Mahkemesinin 22/9/2005 tarihli ve E;
2005/95, K; 2005/14 sayılı kararıyla yürürlüğü durdurulmuştur.
Gerek sahip bulunulan yetkiler gerekse
bu yetkilere istinaden görevlerin ifası bağlamında Türk belediye sistemi,
beldeden büyükşehire kadar nüfus ve sahip bulundukları imkanlar bakımından
önemli farklılıklar gösterir. Büyükşehir dahilinde olmayan belediyeler temel
olarak 5393 sayılı Kanuna tabi olarak görev yapar. 16 Büyükşehir belediyesi ile
büyükşehir ilçe ve ilk kademe belediyeleri ise; hem 5216 sayılı Kanun hem de
5393 sayılı Kanuna göre görev ifa ederler.
3. Belediye İdaresine
Görev Veren Diğer Kanunlar
Belediye Kanununun 14 üncü maddesinin
metninde sayılan görev ve yetkiler haricinde diğer mevzuatın belediyeler tevdi
ettiği görevler de vardır. Bu görevlendirme sistematik olarak Belediye Kanununa
ek yapmaktan daha çok ilgili kanunlarda müstakil hükümler olarak
düzenlenmiştir.
Örnek vermek gerekirse; 5199 sayılı
Hayvanları koruma Kanunu, 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, 3194 sayılı İmar
Kanunu, 2872 sayılı Çevre Kanunu, 775 sayılı Gecekondu Kanunu, 3621 sayılı Kıyı
Kanunu, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, 4077 sayılı
Tüketicinin korunması Hakkında Kanun, 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu,
5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu, 3572 sayılı İş yeri Açma ve
Çalışma Ruhsatlarına dair Kanun Hükmüne Kararnamenin Değiştirilerek Kabulüne
Dair Kanun, 3998 sayılı Mezarlıkların Korunması Hakkında Kanun gibi bir çok
kanunun belediyelere görev tevdi etmiştir.
Belediyelere verilen görevlerin diğer
kanunlarla bağlantısı bakımından örneğin “defin” görevine bakalım: Defin ve
mezarlıklarla ilgili görevlerin 1593 sayılı Kanunla bağlantılı biçimde ele
alınması, Belediye Kanununda düzenlenmeyen bazı esasların yerine getirilmesi
bakımından önem taşımaktadır. Meselâ; belediyeler, mezarlıklar dışındaki
yerlere ölü defnini men etmekle görevli ve yetkilidir. Bu hususun istisnası
1593 sayılı Kanunun 211 inci maddesidir. Bu maddeye göre; mezarlık olarak
ayrılan yerlerin dışına ölü defnini yasaklamakta ancak; olağanüstü durumlarda
ve sağlık bakımından mahzur mevcut olmadığı takdirde, Bakanlar Kurulunun
mezarlıklar dışında belirlenecek yerlere ölü defni için müsaade verebileceğini
düzenlemektedir. Bu hüküm hilafına hareket Türk Ceza Kanununa göre suçtur.
Nitekim 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun usulsüz gömülmesi başlıklı 196 ıncı
maddesine göre; Ölü gömülmesine ayrılan yerlerden başka yerlere ölü gömen veya
gömdüren kişi, altı aya kadar hapis cezası ile cezalandırılacaktır.
Defin hizmetlerinin belediyelerin
kontrolünde özel firmalarca yapılması da mümkündür. Belediyelerin mezarlıklar
konusundaki diğer görevleri de 3998 sayılı Mezarlıkların Korunması Hakkında
Kanunda yer almaktadır. 17/07/2003 tarih ve 4948 sayılı, Devlet Mezarlığı
Dışında Defnedilen Bazı Devlet Büyüklerinin Mezarları Hakkında Kanun ile
münhasıran, Bakanlar Kurulunca mezarının Devlet Mezarlığı dışında bulunması
kararlaştırılan Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanları ile Hatay Cumhurbaşkanı
Tayfur Ata Sökmen ve eski Başbakanlardan Adnan Menderes, eski Bakanlardan Fatin
Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ın mezarları ve eklerinin yapımı, bakımı,
onarımı, korunması, yönetimi ve bu yerler için kamulaştırma yapılması ile
ilgili hususlar düzenlenmiştir. Bu kanun istisnai olarak bu mezarlarla ilgili
olmak üzere yerine göre il özel idarelerine de görev vermektedir.
4. Belediyelere
İmtiyaz Olarak Verilen Yetkiler
Belediye Kanununun 15 inci maddesi
“Belediyenin yetkileri ve imtiyazları” başlığını taşımaktadır. Bu maddede yer
alan düzenleme şöyledir:
1. Belde sakinlerinin
mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla her türlü
faaliyet ve girişimde bulunmak.
2. Kanunların
belediyeye verdiği yetki çerçevesinde yönetmelik çıkarmak, belediye yasakları
koymak ve uygulamak, kanunlarda belirtilen cezaları vermek.
3. Gerçek ve tüzel
kişilerin faaliyetleri ile ilgili olarak kanunlarda belirtilen izin veya
ruhsatı vermek.
4. Özel kanunları
gereğince belediyeye ait vergi, resim, harç, katkı ve katılma paylarının tarh,
tahakkuk ve tahsilini yapmak; vergi, resim ve harç dışındaki özel hukuk
hükümlerine göre tahsili gereken doğal gaz, su, atık su ve hizmet karşılığı
alacakların tahsilini yapmak veya yaptırmak.
5. Müktesep haklar saklı
kalmak üzere; içme, kullanma ve endüstri suyu sağlamak; atık su ve yağmur
suyunun uzaklaştırılmasını sağlamak; bunlar için gerekli tesisleri kurmak,
kurdurmak, işletmek ve işlettirmek; kaynak sularını işletmek veya işlettirmek.
6. Toplu taşıma yapmak; bu amaçla
otobüs, deniz ve su ulaşım araçları, tünel, raylı sistem dâhil her türlü toplu
taşıma sistemlerini kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek.
7. Katı atıkların
toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı, ortadan kaldırılması ve
depolanması ile ilgili bütün hizmetleri yapmak ve yaptırmak.
8. Mahallî müşterek nitelikteki
hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla, belediye ve mücavir alan sınırları
içerisinde taşınmaz almak, kamulaştırmak, satmak, kiralamak veya kiraya vermek,
trampa etmek, tahsis etmek, bunlar üzerinde sınırlı aynî hak tesis etmek.
9. Borç almak, bağış
kabul etmek.
10. Toptancı ve perakendeci hâlleri,
otobüs terminali, fuar alanı, mezbaha, ilgili mevzuata göre yat limanı ve
iskele kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek veya bu yerlerin gerçek ve tüzel
kişilerce açılmasına izin vermek.
11. Vergi, resim ve
harçlar dışında kalan dava konusu uyuşmazlıkların anlaşmayla tasfiyesine karar
vermek.
12. Gayrisıhhî müesseseler ile umuma
açık istirahat ve eğlence yerlerini ruhsatlandırmak ve denetlemek.
13. Beldede ekonomi ve
ticaretin geliştirilmesi ve kayıt altına alınması amacıyla izinsiz satış yapan
seyyar satıcıları faaliyetten men etmek, izinsiz satış yapan seyyar satıcıların
faaliyetten men edilmesi sonucu, cezası ödenmeyerek iki gün içinde geri
alınmayan gıda maddelerini gıda bankalarına, cezası ödenmeyerek otuz gün içinde
geri alınmayan gıda dışı malları yoksullara vermek.
14. Reklam panoları ve tanıtıcı
tabelalar konusunda standartlar getirmek.
15. Gayrisıhhî
işyerlerini, eğlence yerlerini, halk sağlığına ve çevreye etkisi olan diğer
işyerlerini kentin belirli yerlerinde toplamak; hafriyat toprağı ve moloz döküm
alanlarını; sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG) depolama sahalarını; inşaat
malzemeleri, odun, kömür ve hurda depolama alanları ve satış yerlerini
belirlemek; bu alan ve yerler ile taşımalarda çevre kirliliği oluşmaması için
gereken tedbirleri almak.
16. Kara, deniz, su ve
demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile
taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını
belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri
yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya
kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin
gerektirdiği bütün işleri yürütmek.
17. bendinde belirtilen gayrisıhhî
müesseselerden birinci sınıf olanların ruhsatlandırılması ve denetlenmesi,
büyükşehir ve il merkez belediyeleri dışındaki yerlerde il özel idaresi
tarafından yapılır.
Belediye, (e), (f) ve (g) bentlerinde
belirtilen hizmetleri Danıştayın görüşü ve İçişleri Bakanlığının kararıyla
süresi kırkdokuz yılı geçmemek üzere imtiyaz yoluyla devredebilir; toplu taşıma
hizmetlerini imtiyaz veya tekel oluşturmayacak şekilde ruhsat vermek suretiyle
yerine getirebileceği gibi toplu taşıma hatlarını kiraya verme veya 67 nci
maddedeki esaslara göre hizmet satın alma yoluyla yerine getirebilir.
İl sınırları içinde büyükşehir
belediyeleri, belediye ve mücavir alan sınırları içinde il belediyeleri ile
nüfusu 10.000’i geçen belediyeler, meclis kararıyla; turizm, sağlık, sanayi ve
ticaret yatırımlarının ve eğitim kurumlarının su, termal su, kanalizasyon,
doğal gaz, yol ve aydınlatma gibi alt yapı çalışmalarını faiz almaksızın on
yıla kadar geri ödemeli veya ücretsiz olarak yapabilir veya yaptırabilir, bunun
karşılığında yapılan tesislere ortak olabilir; sağlık, eğitim, sosyal hizmet ve
turizmi geliştirecek projelere İçişleri BakanlığınIn onayı ile ücretsiz veya
düşük bir bedelle amacı dışında kullanılmamak kaydıyla arsa tahsis edebilir.
Belediye, belde sakinlerinin belediye
hizmetleriyle ilgili görüş ve düşüncelerini tespit etmek amacıyla kamuoyu
yoklaması ve araştırması yapabilir.
Belediye mallarına karşı suç işleyenler
Devlet malına karşı suç işlemiş sayılır. 2886 sayılı Devlet İhale Kanununun 75
inci maddesi hükümleri belediye taşınmazları hakkında da uygulanır.
Belediyenin proje karşılığı borçlanma
yoluyla elde ettiği gelirleri, şartlı bağışlar ve kamu hizmetlerinde fiilen
kullanılan malları ile belediye tarafından tahsil edilen vergi, resim ve harç
gelirleri haczedilemez”.
5. Belediye
Yönetiminin Organları,
5393 sayılı Kanuna göre belediye
idaresinin organları; belediye meclisi, belediye encümeni ve belediye
başkanından oluşmaktadır. 5216 sayılı Büyükşehir belediyesi Kanunu da benzer
bir düzenleme öngörmüştür.
5.1. 5393 sayılı
Belediye Kanununa Göre Belediyenin Organları